زاغ بور خوارتوران، فرصتی برای ترویج پرنده‌نگری در ایران

دیده بان حقوق حیوانات ایران :به بهانه 25 آبان روز ملی پرنده‌نگری و استقبال از پرندگان مهاجر:
علیرضا شاهرودی از بییندگان «تابناک» در مطلب ارسالی برای «نگاه شما» نوشته است:تماشای پرندگان، نوعی گردشگری است که سالهاست در بین مردم دنیا رواج یافته و علاقه‌مندان فراوانی با رفتن به طبیعت به این تفریح سالم می‌پردازند. آرامش و لذت دیدن پرنده به اندازه‌ای است که بسیاری از روانشناسان آن را راهکاری برای آرامش فکری و تقویت روحیه افراد می‌دانند.
پرنده‌نگری بخشی از فعالیّت بوم گردی (اکوتوریسم) به شمار آمده و گونه‌ای از سرگرمی است که مربوط به مشاهده و بررسی پرندگان در طبیعت می‌شود.در کشور ما بر اساس آخرین فهرست ذکر شده در مجلّات علمی بالغ بر 517 گونه پرنده شناسایی شده است. از این تعداد که متعلّق به 80 خانواده و 10 راسته اند، حدود 320 گونه در ایران زادآوری می‌کنند.

90 گونه مهاجر زمستانه و 24 گونه مهاجر عبوری اند. مابقی نیز جزو پرندگان کمیاب، اتفاقی و رها شده از قفس محسوب می‌شوند. به لحاظ آماری 70 در صد پرندگان ایران مهاجرند و در زمستان و یا تابستان برای زادآوری به ایران می‌آیند.

زاغ بورگونه اندمیک یا بومی انحصاری پرندگان ایران است، گونه ای که در هیچ کشور دیگری مشاهده نمی شود و بیشتر در منطقه خوارتوران شاهرود زیست می‌کند. این گونه همه ساله گردشگران و محققّان بسیاری برای دیدن و مطالعه به سوی خود جلب می‌نماید.

پارک ملّی و منطقه حفاظت شده توران در 140 کيلومتري جنوب شرقي شاهرود و در نزديکي شهر زیبای بيارجمند قرار دارد و با يک ميليون و 465 هزار هکتار وسعت بزرگترين پارک ملّی کشور از لحاظ تنوع جانوري و پوشش گياهي به شمار می‌رود.

نام فارسي این پرنده «زاغ بور» یا «بور زاغ» و یا «زاغ كويري» است و نام انگليسي آن (Iranian Ground – Jay)، نام علمي: (Podoces Pleskie) و از خانواده كلاغيان (Corvidae) محسوب می‌شود.

رنگ نخودي ـ نارنجي به همراه نوار سفيد آذين شده روي بال‌هاي اين پرنده به همراه سياهي اعجاب انگيزي که در تلألو خورشيد جلايی به رنگ سبز- آبي نمایان می‌سازد اين گونه را منحصر بفرد نموده است. صداي خوش اين پرنده از ساير کلاغ‌ها متمايز است. زاغ بور 24 سانتيمتر طول دارد و به هُد هُد بدون تاج سر شباهت دارد. زاغ بور صدايي دلنشين و آهنگين دارد كه اين ويژگي بر جذابيتش افزوده است. این پرنده رفتاري بسيار فريبکارانه و عجيب دارد، بطوریکه بيشتر روي زمين راه رفته و بسرعت مي‌دود تا از مقابل ديدگان پنهان شود.

زاغ بور برخلاف ساير کلاغ‌ها که اشياي براق را مخفي مي‌کنند همانند مورچه به ذخيره سازي غذا مي‌پردازد. اين پرنده قلمرو طلب تنها يک جفت اختيار مي‌کند و وقتي در محدوده اي يک جفت از اين پرنده دیده شد بايد مطمئن بود که به شعاع 500 متري نمي توان زاغ دیگری را مشاهده نمود. پرندگان نر و ماده در پرورش و بزرگ کردن جوجه‌ها همکاري مي‌کنند.

اردیبهشت ماه فصل زادآوري و جوجه کشي زاغ بور در بوته زارهاي پارک ملّی توران شاهرود است.

به خاطر ترس از خورده شدن جوجه‌ها توسط مارها، این پرنده بر روي گياهان قيج، کاروان کش و یا طاق و در فاصله 80 سانتيمتري از سطح زمين لانه مي‌سازد. زاغ بور هر سال بین چهار تا شش عدد تخم مي‌گذارد. این پرنده لانه خود را در ميان بوته‌هاي بياباني ساخته و كف آن را با پشم گوسفند، الياف گياهي و گِل مي‌پوشاند. در اواسط اسفند ماه زماني كه هنوز سردي زمستان در دشت مي‌وزد، زاغ ماده تخم‌های شيري رنگ خالدار خود را در لانه می‌گذارد.

جوجه‌ها پس از حدود 20 روز با چشم‌هاي بسته سر از تخم بیرون می‌آورند. در روزهای آغازین تولد بدنشان بدون پر است. لاروِ پروانه‌ها غذاي اصلي اين جوجه‌ها را تشكيل مي‌دهد. جوجه‌ها تقريبا پس از 15 روز از لانه بيرون مي‌آيند تا همراه پدر و مادر بر روي زمين بدوند و شیوه زندگي را بياموزند. تا زماني که تخم و يا جوجه‌ها در لانه باشند، پرنده بالغ در صورت احساس خطر به سرعت از لانه دور شده و سر بوته اي مي‌ نشيند و آواز سر مي‌ دهد تا دشمن آن را دنبال کرده و از لانه دور شود. پرندگان شکاري، گربه‌سانان کوچک، مار و روباه از دشمنان طبیعی این پرنده به شمار می‌روند.

زاغ بور به طور مکرّر بر زمين راه رفته و با نوك قوى خود دانه‌ها را از روى زمين جمع مى كند، سپس بعضى را خورده و برخی را با خود حمل مى كند، چند گام را به سرعت طی نموده و در سايه بوته قيچ آرام مى گيرد و اطراف را وارسى مى كند، سپس با كمال احتياط از نوك خود بهره گرفته و در زمين چاله اى كوچك حفر مى كند، دانه را در چاله قرار داده و روى آن را مى پوشاند. جالب اينكه همه دانه‌ها را يك جا دفن نمى كند بلكه هر دانه را با فواصل نامعيّن در يك چاله قرار مى نهد. اين فعاليت از صبح هنگام تا غروب چندين بار تكرار مى شود. هنگام ظهر اندكى به استراحت مى پردازد و دوباره تلاش خود را از سرمى گيرد.

هرچند نام زاغ بور با تلاش يكي از كارشناسان طبيعت ايران، به «زاغ ايراني» تغيير یافت لیکن از نوع زندگي و رفتار اين پرنده كنجكاو و جستجوگر چيز زيادي نمي دانيم. به تازگی يكي از خبرگزاري‌ها در گزارشي، اين پرنده را خجالتي، انزوا طلب و انسان گريز معرفي كرده بود حال آنكه قضيه دقيقاً عكس است و رفتارها و تعامل ويژه «زاغ بور» با انسان‌ها و چوپانان باعث شده از او به عنوان «خروس گله» ياد كنند. پرنده اي كه دويدن را به پرواز كردن ترجيح مي‌دهد. رفتار زاغ بور به راستي غريب است. بيشتر وقت‌ها در حال دويدن است. بعضي از آنان با ديدن انسان يا خودرو احساس خطر كرده و فرار مي‌كنند اما برخي ديگر ترس چنداني از انسان ندارند، البته فاصله ايمني را رعايت نموده و به فعاليت‌هاى روزمره خود مى پردازند، مهم آنکه در این بین زيرچشمى مراقب تمام رفتارهاى انسان‌هاى پيرامون خود هستند. از این روست که محلی‌ها این پرنده را احمق دَوون می‌نامند.

اين پرنده يکي از عوامل موثر در بيابان‌زدايي به شمار می‌رود، ولي به دليل تعداد کم آن در عرصه‌ها، اين نقش نمي‌تواند خيلي پر رنگ باشد. اگر جمعيّت زاغ بور به خصوص در مناطقي که کوير در حال پيشروي است، بیشتر شود ديگر نيازي به عملّیات بيابان زدايي از قبيل مالچ پاشي، کاشت آتريپلکس (اسفناج وحشي) و تاغ کاري نيست. در حال حاضر با مطالعات پراكنده اى كه انجام شده نمى توان درباره وضعيت زيستى زاغ بور اظهارنظر قطعى كرد اما به نظر مى رسد خطرى جدّى نسل آن را تهديد نمى كند به ويژه آنكه اهالى و چوپانان مناطق بيابانى آن را خوش يُمن می‌دانند. گفته می‌شود این پرنده کويري در خطر انقراض نيست ولي جمعيّت آن رو به کاهش است.

گفتنی است، پيشنهاد ثبت ملّی اين گونه منحصر به‌ فرد از سوي کميته ملّی طبيعت گردي ایران مطرح شده است و مي‌تواند به عنوان يكي از مهمترين مظاهر طبيعت ايران زمين به جهانيان معرفي شده و گردشگران و مشتاقان طبيعت را به سوي قارّه کوچک (شاهرود) بكشاند. امید آنکه با تشكيل پرونده ثبت «زاغ بور» به عنوان تنها گونه بومي كشور، شاهد شكوفايي صنعت گردشگري بخش مستعد و محروم بیارجمند شاهرود بوده و همزمان با تعيين روز پرنده نگري در تقويم كشور، پيوند گردشگران و رشته پرنده نگري برقرار شود.

براي ديدن زاغ بور می‌بایست به شاهرود و از آنجا به سمت خوارتوران سفر كنيد، سفر به شاهرود علاوه بر مسیر اتوبان تهران ـ مشهد (کیلومتر 400) از طریق خطوط ریلی و هوایی نیز امکان پذیر است. اوايل تابستان و پاييز فصول مناسبي برای دیدن زاغ بور اند.

مشاهده پرندگان منطقه پارک ملی توران با سفری تخصصی به این منطقه لذت بخش و به یادماندنی است. جدای از مناظر کویری خوارتوران مانند روستای رضا آباد و آرامگاه جرجیس نبی، مشاهده حیات وحش منطقه از جمله گورخر آسیایی می‌تواند از موارد برنامه سفر شما باشد.
در منطقه اي که واقعاً بهشت است و جايي که بهاران مي‌ توان چغاله بادام وحشي و اهلي را در يک روز خورد و شام شما هم ماست جوش”.

بدرود …