دیده بان حقوق حیوانات: « … و بنابرآنکه آن دو بی جگر گریزپا از راه تن پروی ها پیشخانه را به قوشخانه فرستاده بودند هر دو را زنده پوست کنده ، پر از کاه به درگاه جهان پناه روان نمودند.» (تاریخ خلد برین)
سبزپرس: اصل ماجرا این بود که در سال نخست پادشاهی «شاه صفی» یعنی 1038 قمری، ازبکان به خراسان بزرگ آن روزگار یورش برده و «محبعلی سلطان» و «اغورلو سلطان» حکام «نسا» و «درون» فرار را بر قرار ترجیح دادند و پس از شکست ازبکان به فرمان شاه صفوی این دو، زنده پوست کنده و کاه اندود به اصفهان فرستاده شدند. البته این شیوه تاکسیدرمی (آرایش پوست) تنها در انحصار ایرانیان نبوده است. هنگامی که پس از محاصره ای زمانگیر و خونین، ترکان عثمانی در نیمه دوم قرن شانزدهم بر قلعه «فاماگوستا» آخرین سنگر دفاعی ونیزیان در جزیره قبرس دست یافتند، وعده عفو عمومی را زیرپا گذاشته، کلیه مدافعان را شکم دریده و بر کنگره های دژ آویزان کردند و پوست «برگادینو» فرمانده شجاع ونیزی را زنده از تنش برکنده و به «قسطنطنیه» (استانبول) فرستادند.
یکی از کهن ترین نمونه های برجای مانده از جانوران، مومیایی های مصر باستان است که به دلیل عقاید مذهبی بسیاری از جانوران از شیر تا گربه و کروکودیل رود نیل را مومیایی می کردند و با احترام در معابد نگاه می داشتند. مهم ترین گونه، گاو مقدس «آپیس» است که مراسم بزرگداشت و مومیایی او از ارزش والایی برخوردار بوده است.
هرچند برای هزاران سال پوست جانوران از گوسپند تا «قاقم» (سمور) نقش بسیار زیادی در بازرگانی و فرهنگ و هنر و پوشاک تمدن ها داشته است، ولی بنا بر شواهد موجود نخستین نمونه های تاکسیدرمی به قرن شانزدهم باز می گردد. البته تا پیش از پاگیری هنر مدرن تاکسیدرمی، شیوه های متعددی برای نگهداری نمونه های جانوری به کار گرفته می شد.
در سال 1260 «آلفونس دهم» پادشاه «کاستیل» از «سلطان ایوبی» مصر یک کروکودیل رود نیل به عنوان هدیه دریافت کرد و پس از مرگ، پوست تمساح را پر از کاه کردند و به عنوان یک هدیه از سقف کلیسای جامع «سویل» آویزان کردند. با شروع دوران اکتشاف سرزمین های جدید و سفرهای دریایی و همراهی نخستین طبیعیدانان به عنوان پزشک کشتی و یا گیاه شناس دارویی، بسیاری از گونه های جانوری دنیای جدید به شیوه های گوناگون «آمپایه» می شدند. جز مقاصد علمی، نجیبزادگان و پادشاهان که قرن ها دیواره های کاخ های خود را مزین به شاخ های شکارهای خود می کردند، از شیوه نوین تاکسیدرمی بهره مند شدند. کهن ترین نمونه تاکسیدرمی گوزن متعلق به «فردریک چهارم» (1730-1671) پادشاه دانمارک است که در موزه شکار و جنگلبانی «کپنهاگ» به یادگار مانده است.
اشتیاق مجموعه داران به گردآوری نمونه های نایاب و ارزنده سرزمین های ماوراء بحار، در کنار نخستین رده بندی های علمی باعث فریبکاری هایی نیز می شد. عده ای برای نمونه، بالاتنه میمونی را به دم یک ماهی بزرگ دوخته و پس از تاکسیدرمی ابتدایی آنرا به عنوان پری دریایی به فروش می رساندند! کار به جایی رسیده بود که هنگامی که نخستین نمونه تاکسیدرمی شده «پلاتیپوس» از استرالیا در سال 1808 (؟) به بریتانیا فرستاده شد، عده ای از دانشمندان سعی در جدا کردن منقار کذایی داشته و گمان می کردند شیادی، نوک یک اردک را به سر گونه ای پستاندار آبزی متصل کرده است(!)
در ایران نمونه هایی مانند برج «خوی» در آذربایجان، یادگار شکارچیان چیره دست است. در کنار هنر ایجاد «کله مناره» از سر انسان که «تیمور گورکان» و «نادر قلی افشار» و «آغا محمد خان» از مشوقان آن بودند، پس از هر شکار جرگه، مجال برای کارگذاشتن شاخ شکارها در دیوار و برج ها پیش می آمد که یکی از جالب ترین آنها (البته از نظر شکارچیان آن دوران) دیوارهای عمارت «باغ نو» در اصفهان، متعلق به «مسعود میرزا ظل السلطان» بوده که مفروش از شاخ «قوچ اصفهان» و «پازن» بود.
در کنار شاخ، پوست جانوران درنده چون پلنگ و گرگ به شیوه های ابتدایی در ایران کاه اندود می شدند. «کنت گوبینو» جزء هیات سیاسی فرستاده شده در اوایل دوره ناصری اشاره می کند که رئیس «قراسوران» یکی از نواحی هم مرز آذربایجان با ترکیه، پوست خرسی را که در یک نبرد بدون اسلحه گرم کشته بود، پر از کاه کرده و به عنوان نماد شجاعت در خانه خویش آویخته بود.
از نیمه دوم قرن نوزدهم به تدریج هنر تاکسیدرمی نوین جای خود را در دربخانه مبارکه باز می کند. ناصرالدین شاه در سفرنامه نخست خود به فرنگ (1874) به هنگام بازگشت به تهران به مرگ شیر نر شیرخانه و تاکسیدرمی آن توسط باغبان ایتالیایی دربار اشاره داشته است. عکس های گنجینه عکاس خانه کاخ گلستان نمایانگر نخستین نمونه هایی از پلنگ تا قوچ است که به شیوه ای ابتدایی تاکسیدرمی شده اند.
با پایه گذاری «دانشکده کشاورزی کرج» در «کاخ سلیمانیه» به تدریج تاکسیدرمی از دربار پا برون نهاده و به تدریج نخستین مجموعه تاریخ طبیعی کشور بنیان گذشته شد. در آن دوران در پاره ای از مراکز آموزشی نمونه های محلی و بومی جانوران نگهداری می شد که نگاره پیوست این نوشتار یک مجموعه کوچک از جانوران چون روباه و گربه جنگلی را در دبیرستانی در اردبیل در اواخر دهه 1320 نشان می دهد.
نمونه های تاکسیدرمی در دبیرستانی در شهر اردبیل – دهه 1320
در بسیاری از مراکز آموزشی و به ویژه دبستان های کشورهای گوناگون، مجموعه ای هرچند کوچک اما غنی و ارزشمند از نمونه های جانوری و گیاهی برای آشنا شدن دانش آموزان ایجاد می کنند که نقش انکار ناشدنی در بیدار کردن حس طبیعت دوستی نونهالان داشته است.
هرسال تعداد بی شماری نمونه های جانوری که غیر قانونی شکار و تاکسیدرمی می شوند، در شهرهای دارای جاذبه گردشگری چون شهرهای ساحلی شمال کشور، در معرض فروش گذاشته شده و گهگاه ماموران اجرایی حفاظت محیط زیست موفق به جمع آوری موقت آنها می شوند.
همکاری سازمان حفاظت محیط زیست و وزارت آموزش و پرورش برای انتقال نمونه های تاکسیدرمی کشف شده به موزه های کوچک ایجاد شده در مدارس، کمک شایان توجهی در شعله ور کردن اخگر شناخت طبیعت در دانش آموزان و واپس زدن رفتار خصمانه با گیاه و آب و خاک و جانور نسل های بعدی می کند.
فراموش نکنیم :سنگ اول چون نهد معمار کج/ تا ثریا می رود دیوار کج
پیوست:
شاید پاره ای از خوانندگان گرامی در این بحبوحه مشکلات زیست محیطی، تعرض و تخریب زیستگاه ها این قبیل نوشتارهایی را که نیم نگاهی به تاریخ دارد، به سخره بگیرند اما بیاد داشته باشیم که تکرار مکرر اخبار مایوس کننده شنوندگان را گرفتار نا امیدی مفرط کرده و پاسخ تاریخی «خوب نابود شد، به من چه!» همچون سمی مهلک رخوت انگیز است.
منبع: سبزپرس/ کوشان مهران