دیده بان حقوق حیوانات/معصومه اشتیاقی*: فک دریای خزر (Pusa caspica) یکی از پستانداران کمیاب آبزی دنیاست که فقط در دریای خزر و رودخانه‌های منتهی به آن زندگی می‌کند. ساحل نشینان شمال کشورمان به آن «سگ آبی» می گویند. جانور ارزشمندی که نقش مهمی در حفظ تعادل اکوسیستم دریای خزر دارد.به گزارش زیست بوم،متاسفانه در تقسیم بندی اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت، فک های خزری نیز در فهرست قرمز جانوران آسیب پذیر و در معرض خطر انقراض قرار گرفته اند. در گفتگویی با دکتر امیر شیرازی مسؤل مرکز درمانی و تحقیقاتی فک خزری در ایران در شبه جزیره میانکاله مشخص گردیده که «بنا به آخرین سرشماری رسمی و علمی بین المللی 100 هزار فوک در دریای خزر هستند».
مقایسه آمارهای ده سال قبل با وضعیت فعلی مؤید کاهش چشمگیر این گونه ارزشمند که یکی از دو سمبل دریای خزر (فک خزری و خاویار) است، می باشد. به عبارتی یکی از عواملی که می تواند فرایند زوال اکوسیستم دریای خزر را تسریع نمایند انقراض این گونه حیاتی است.
دریای خزر به واسطه پساب‌های صنعتی، آلودگی های نفتی، فاضلاب‌های خانگی، سموم کشاورزی و آلودگی های صوتی در وضعیت نامناسبی از لحاظ زیستگاه قرار دارد. در کنار این موارد تخریب سواحل به انحای مختلف، گرم شدن زمین که منجر به ذوب یخ ها شده (زیستگاه فک ها) و تغییراتی که موجب برهم زدن اکوسیستم دریای خزر شده همگی شرایط را برای زیست فک¬های خزری دشوار کرده است.
برای نجات فک خزری چه باید کرد؟
در سالهای اخیر تلاش های بین المللی و داخلی مهمی برای حفظ حیات فک های خزری صورت گرفته است. تقریبا 5 سال است که مرکز درمانی و تحقیقاتی فک خزری در آشوراده استان گلستان فعال است. اما همچنان فعالین محیط زیست نگرانی های شدیدی درباره تهدید انقراض حیات فک های خزری ابراز میکنند و به مناسبت های مختلفی چون روز دریای خزر در قالب حرکت های نمادین در عرصه عمومی فعالیت می کنند.
اگرچه این حرکت های نمادین چون رکاب زنی اخیر آقای ایرج روغنچی از بندر آستارا در استان گیلان تا بندر تركمن در استان گلستان با شعار «حفاظت از فك های دریای خزر»، ارزشمند است اما در شرایطی که مواجه با وضعیت خطر هستیم محتمل است که بیشتر باید فعالیت ها به سمت حرکت های عمیق تر، گسترده تر و مهمتر از همه با تمرکز بر عامل های انسانی اثرگذار در رویه بحران صورت گیرد.
در ذیل تمام عواملی که به عنوان تهدیدات حیات فک خزری اشاره شده مجموعه ای از سازمان های داخلی و نهادهای بین المللی دخیلند و در کنار آن با جامعه محلی صیادان دریای خزر مواجهیم. بنا به اظهارات دکتر شیرازی «یکی از عوامل بسیار مهم در مرگ فک ها در کشور ما صیادان هستند. صیادان فک‌ها را رقیب خودشان می‌دانند چون غذای فک، ماهی کپور است لذا صیادان آن ها را به مثابه تهدید قلمداد کرده و رفتارهای خشنی را در مواجه با آنها اعمال می کنند».
اما گفتگویی که با دکتر شیرازی داشته ایم حول این محور بوده که اساسا چقدر آموزش و آگاهی به صیادان به مثابه مهمترین قشر اجتماعی که مستقیما با حیات فک های خزری در ارتباط هستند صورت گرفته است؟
ایشان اظهار داشتند که «در چند سالی که در حال فعالیت در مرکز درمانی و تحقیقاتی فک ها هستند سعی کردند در فصل صیادی (پاییز و زمستان و ماه اول بهار) به طریق تعاملات حضوری در کنار صیادان یا گاها به واسطه سازمان شیلات استان ها از طریق نمایندگان شرکت های صیادی آموزش ها و آگاهی های لازم را به صیادان منتقل نمایند و به نتایج مثبتی هم رسیده اند».
مطابق با اظهارات ایشان بیش از همه این آموزشها در میان صیادان شرکت¬های تعاونی پره حاشیه آشوراده متمرکز بوده است و بیشترین تعداد فک هایی که توانستند زنده از دام صیادی نجات دهند در همین منطقه بوده است.
در زمینه آموزش دکتر شیرازی روند آموزش و آگاهی بخشی را خیلی خوب ارزیابی نکرده و اشاره داشتند که در صورتی آموزش اثرگذار خواهد بود که در یک فعالیت همسو از سوی نهادهای دولتی و غیردولتی قرار گیرد که این امر کمتر محقق می شود. از سوی دیگر بر توجه به آموزش کودکان درباره محیط زیست و ارزش گونه های جانوری و گیاهی در مدارس تاکید داشتند.
برای نجات فک خزری چه باید کرد؟
یکی دیگر از سوالاتی که ذیل گفتگو با دکتر شیرازی مسؤل مرکز درمانی و تحقیقاتی فک خزری در ایران مطرح شده درباره هماهنگی سازمان های دخیل در موضوع حفظ فک های خزری بوده است. دکتر شیرازی، سازمان شیلات و محیط زیست را دو نهاد دولتی اثرگذار در موضوع فک های خزری برشمردند که متاسفانه نتوانستند به درستی رسالت خودشان را انجام دهند. ایشان اظهار داشتند که شیلات در مجموع بیشتر به بحث اقتصادی توجه دارد و سیاست های عملی قوی چندانی برای حفظ این گونه در حال انقراض دنبال نکرده است. به اعتقاد ایشان اگر این عزم در شیلات پررنگ باشد این توانایی و ظرفیت را دارند که در پروسه کوتاه آموزش و آگاهی برای حفظ حیات فک¬های خزری را در میان صیادان داشته باشند. اما از این حیث فعالیت چندانی به طور عملی در بخش آموزش و سیاست های تشویق و تنبیه میان شرکت های صیادی در شمال کشور صورت نگرفته است.
در کنار شیلات به سازمان محیط زیست اشاره شده است. به اعتقاد دکتر شیرازی از آن جایی که دریای خزر مسئله ای فراملی است لذا باید به سیاست های منطقه ای و بین المللی توجه شود. برقراری ارتباط با نهادهای بین المللی و سازمان های مردم نهاد در کشورهای عضو دریای خزر از جمله سیاست های الزامی سازمان محیط زیست به طور کلی و در موضوع فک های خزری به طور خاص است. اما ایشان روند را چندان مطلوب ارزیابی نکردند. از دید ایشان هنوز از این حیث به رغم حرکت های خوبی که در دولت یازدهم شده، مسیر طولانی برای نیل به این هدف باقی مانده است. ایشان نداشتن بودجه و قدرت در بدنه سازمان محیط زیست را از عواملی برشمردند که روند اتخاذ سیاست های اثرگذار در این سازمان را کند نموده است. در ذیل این بحث اشاره ای به طرح اخیر گردشگری در آشوراده داشته اند که یکی از مهمترین مناطق امن فک های خزری در حاشیه دریای خزر است.
در مجموع نداشتن قدرت اجرایی کافی در سازمان محیط زیست کشور از عواملی است که منجر می شود تا حرکت ها در سطح و به طریق نمادین بیشتر بروز کند و سیاست های بنیادی کمتر در راس قرار گیرد. در موضوع فک های خزری نیز اگر بخواهیم این گونه ی جانوری ارزشمند دریای خزر را حفظ نماییم لازمست، در درجه اول سازمان محیط زیست و شیلات تعاملات تعریف شده مشخصی با هم داشته تا زمینه برای آموزش بیشتر صیادان فراهم گردد. در کنار این موضوع سرفصلی الگویی برای گسترش تعاملات کشورهای حاشیه دریای خزر در حل مسائل دریای خزر منجمله فک خزری تدوین گردد. اگرچه حرکت های فردی برای آموزش و آگاهی بخشی عمومی در حفظ محیط زیست و گونه های ارزشمندی گیاهی و جانوری چون فک خزری نقشی مهمی دارد اما این روند زمانی اثرگذاری قوی ای برجای می نهد که با فعالیت های نهادی هماهنگ همراه باشد.
*فعال محیط زیست و پژوهشگر اجتماعی
