دیده بان حقوق حیوانات: آنچه در کشور ما به باغ وحش معروف است، زندان و اسارتگاهی است که نه با اصول نگهداری حیوانات همخوانی دارد، نه با اصول گردشگری، نه با اصول زیبایی شناسانه، نه با اصول معمارانه و طراحی محیطی و نه حتی با اصول بهداشتی. این مسایل هر کدام متولی خاصی دارد و آنچه چون همیشه بی متولی باقی می ماند، حیواناتند که نه زبان دفاع دارند و نه قدرت برخورد. هنوز خبرگزاری های ایران از به کار بردن واژه “حقوق حیوانات” بیم دارند و گردانندگان اسارتگاه های عمومی و خصوصی حیوانات، بدون نظارت در خور و بایسته مشغول سوء استفاده مقرون به آزار حیوانات در شهر های مختلف این مملکتند.

آنچه از واژه طنز گونه “باغ وحش” بر می آید، باغی است برای نگهداری حیات وحش اما آنچه در عالم واقع مشاهده می شود، اسارتگاهی است برای ارضای خودخواهی افرادی که با پرداخت یک اسکناس هزار تومانی، خود را صاحب حیوانات اسیر در آن می دانند.

اتفاقات اخیر باغ وحش ارم تهران، سبب جلب توجه عامه به مقوله مشکلات ناشی از عدم نگهداری صحیح حیوانات در باغ وحش ها شد. از نهم دیماه که ببر نر سیبری در باغ وحش تهران جان داد تا کنون بالغ بر دویست خبر و گزارش در رسانه های مختلف منتشر شد و در میان این تعداد قابل توجه، حتی یک گزارش نیز مساله را از زاویه حقوق حیوانات ندید.

دیده بان حقوق حیوانات، وظیفه رسانه ای خود می داند ضمن روشنگری در این زمینه، آغازگر مباحث مربوط به بررسی باغ های وحش ایران باشداز منظر حقوق حیوانات، حقوقی که خالق به آنها عطا کرده و بندگانی ناصالح سلبش می کنند. در این راستا از امروز شاهد سلسله گزارش ها و تصاویری از شرایط موجود حیوانات در باغ وحش های ایران خواهیم بود با این امید که گامی باشد برای اصلاح روند موجود.

تاریخچه باغ وحش و نگهداری حیوانات وحشی در ایران[۱]:

حیات وحش که به تمام زیستمندان [طبیعی و غیر اهلی] خاکی اطلاق می شود سرشار از زیبایی و شگفتی است. امروزه بسیاری از انسان ها به دلیل دور شدن از طبیعت زندگی ملال آوری پیدا کرده اند. بعلاوه دوری از طبیعت سلامت روانی جامعه را نیز به خطر انداخته است. باغ وحش ها از جمله مراکزی هستند که به این امر مهم پرداخته و به نگهداری حیوانات می پردازند.
باغ وحش ها نمایانگر گوشه ای از زیبایی های حیات وحش هستند و در تلطیف و آرامش روحیه انسان شهرنشین بسیار موثرند.
باغ وحش ها مراکزی هستند که به حفاظت [؟] گونه های جانوری و تکثیر جانوران در اسارت می پردازند.البته اینکه باغ وحش به چه نحوی بنا شود و چه اهدافی را دنبال کند، بسته به کلا س جهانی کشورهای مختلف،متفاوت است.

پیشینه باغ وحش در جهان
نشان قدیمی ترین باغ وحش جهان یکهزار و ۴۰۰ سال قبل از میلاد در مصر و یکهزار و ۱۰۰ سال قبل از میلاد در چین است. رومیان نیز گروهی از حیوانات درنده مانند شیر، ببر و درندگان دیگر را برای نبرد با گلادیاتورها نگهداری می کردند.
نخستین باغ وحش عمومی در سال ۱۷۹۳ در پاریس تاسیس شد. قدیمی ترین باغ وحش، فیلادلفیاست که در سال ۱۸۵۹ ایجاد و در سال ۱۸۷۴ افتتاح شد.
باغ وحش پکن در چین و نربکس در نیویورک و سن دیاگو در کالیفرنیا از بزرگترین باغ وحش های دنیا هستند.

پیشینه باغ وحش در ایران
به دلیل علاقه وافر ایرانیان به شکار و سروکار داشتن آنها با حیوانات تا آن حد که بعضی از حیوانات را سمبل قرار داده اند، می توان یقین حاصل کرد در ایران پیش از اسلام باغ وحش وجود داشت و اعراب فن تاسیس و اداره آن را از ایرانیان آموختند. در رستم التواریخ که نوشته ای طنزگونه است آمده: شاه سلطان حسین صفوی هم باغ وحشی داشته که در آن از انواع قوش ها، تازی ها، سگان شیرگیر، فیلان منگلوسی، اسب های برق رفتار، بوقلمون ها و … نگهداری می شد.

باغ وحش تهران:

در زمان ناصرالدین شاه در تهران دو باغ وحش بود. یکی در انتهای خیابان لاله زار فعلی قرار داشت که بعدها ناصرالدین شاه آن را به ۹۰ هزار تومان فروخت. در این باغ وحش از شیر، پلنگ، خرس، گرگ و بعضی از طیور و حیوانات کوهی نگهداری می شد.
دیگری در دوشان تپه تپه خرگوش قرار داشت. در این باغ وحش از شیر میمون هایی که بین شیر و میمون بودند، دو عدد شیر، یک خرس، دو عدد ببر، تعدادی گوزن و آهو و بزکوهی نگهداری می شد.
مظفرالدین شاه هم بعد از مراجعت از فرنگ باغ وحشی به سبک آنجا تاسیس کرد که حیواناتش از گرسنگی مردند، چون بودجه آن را متصدیان مربوطه بالا کشیدند. پس از انقراض قاجاریه اقدامی برای تاسیس باغ وحش صورت نگرفت و تنها عملی که انجام شد، دایر کردن باغ وحش خصوصی و حقیر در محوطه ای نامناسب واقع در خیابان ولیعصر در سال ۱۳۳۲ بود.
این باغ وحش توسط شخصی به نام دولتشاهی از ایران و یوهانس از کشور آلمان غربی به صورت اشتراکی تاسیس و راه اندازی شد.
در این باغ وحش بیش از همه گونه های آسیایی و اروپایی خود رانشان می دادند و دو گونه نیز از کشور استرالیا وجود داشت. گونه هایی نیز از آمریکای شمالی و آفریقا خودنمایی می کرد. گونه هایی از قبیل: شیر، ببر، خرس، کرگدن، گورخر، میمون، فیل، قوچ و میش، کل و بز، زرافه، پلنگ، گرگ، روباه، مرال، شترمرغ و چندگونه از پرندگان و خزندگان در شرایط و محیطی بسیار نامناسب زیرنظر متخصصان خارجی نگهداری می شدند.
به هر صورت این باغ وحش اولین مرکز نگهداری از حیوانات وحشی در ایران به حساب می آمد که تحت مدیریت قرار گرفته است. در زمان تاسیس، این باغ وحش در منطقه ای حومه شمال شهر تهران قرار داشت. ولی از سال ۱۳۵۵ ه.ش به دلیل توسعه شهر تهران از هر سو این باغ وحش در قلب منطقه ای مسکونی قرار گرفت که موجب مزاحمت تولید بو، صدا، تردد بازدیدکنندگان و… همسایگان را فراهم کرد. طی اعتراض ها و شکایت های متوالی اهالی، پس از پیروزی انقلاب اسلامی،  در سال ۱۳۶۶ باغ وحش تهران تعطیل اعلام شد و بلافاصله ساخت باغ وحش جدید در محلی واقع در شمال اتوبان تهران -کرج در مجاورت پارک ارم شروع شد که عملیات ساخت و بهره برداری آن زیر نظر بنیاد مستضعفان و جانبازان انقلاب اسلامی قرارگرفت.

در کنار این باغ وحش جدید، قسمت هایی از پارک های مختلف تهران نیز به نمایش برخی حیوانات وحشی ایران اختصاص یافت که در این میان می توان پارک ملت، ساعی و جمشیدیه را نام برد.
در سال ۱۳۷۲ نیز موزه آثار طبیعی و حیات وحش ایران در دارآباد تهران به نمایش توام نمونه های تاکسیدرمی  شده و زنده حیوانات ایران و جهان پرداخت.
استقبال عمومی از این مراکز باعث شد تا سازمان پارک ها و فضای سبز شهر تهران، به منظور ایجاد باغ وحش چند منظوره آموزشی، تفریحی، تحقیقاتی و حفاظتی دست به اقدام برنامه ریزی شده بزند. هم اکنون در تهران، شیراز و مشهد باغ وحش دایر است.

وضعیت فعلی باغ وحش تهران
همانطور که قبلا ذکر شد باغ وحش تهران در خیابان ولیعصر قرار داشت و به دلیل ایجاد آلودگی و مزاحمت منجر به اعتراض همسایگان اطراف شده و در سال ۱۳۶۶ تعطیل اعلام شد.
در سال ۱۳۶۹ ساخت باغ وحش فعلی در محلی واقع در شمال اتوبان تهران – کرج کیلومتر ۴ در مجاورت پارک ارم شروع شد که عملیات ساخت و بهره برداری آن زیر نظر بنیاد مستضعفان و جانبازان انقلاب اسلامی قرار گرفت و در خرداد سال ۱۳۷۱ افتتاح شد و حیواناتی که از باغ وحش قبلی باقیمانده بود به این مکان انتقال یافت.
بودجه باغ وحش از طریق بنیاد مستضعفان تامین می شود و باغ وحش دارای ۶۰ پرسنل است. گونه هایی که در این باغ وحش نگهداری می شوند به این ترتیب هستند:
گوشتخواران: شیر، خرس قهوه ای، گرگ، کفتار، شغال، روباه، گربه جنگلی
علفخواران: گوزن قرمز، گوزن زرد،  مرال،  گوزن خالدار، کل و بز، آهو، قوچ و میش.
پرندگان: درنای ساروس، جغد، فلامینگو، عقاب، دال، طوطی،  عقاب شاهی ، طوطی بند، مرغ عشق، طاووس، مرغ شاخدار، شاه بوف، قوی گنگ، اردک سرسبز، لک لک سفید، قرقی، قرقاول، پلیکان، مرغابی، درنای تاجدار، غاز خاکستری و حیوانات دیگر شامل خرگوش، سنجاب،  تشی، گروهی از خزندگان و…
دریاچه زیبایی درباغ وحش به چشم می خورد که پرندگان آبزی و چندگونه ماهی در آن زندگی می کنند.
طول عمر حیوانات در این باغ وحش زیاد بوده[؟] و این به دلیل شیوه های مراقبت اعم از تغذیه و مراقبت های پزشکی و… است.
حیواناتی که زیستگاه آنها خارج از ایران است، غذای موجود در زیستگاه به آنها داده می شود و در هر فصل درجه حرارت مطابق محل زندگیشان تامین می شود. مثلا میمون ها در زمستان در فضایی با درجه حرارت بالا نگهداری می شوند.
شبکه دامپزشکی کل کشور تمام حیوانات را تست کرده اند و از نظر بیماری های مشترک بین انسان و دام هیچ موردی وجود نداشته است.

کنترل خوی وحشی حیوان
حیواناتی که از وحش گرفته شده و قرار است در باغ وحش زندگی کنند به دلیل اینکه دارای خوی وحشی هستند باید کنترل شوند. راه های متفاوتی برای کنترل خوی وحشی حیوانات وجود دارد که چند نمونه از آنها نام برده می شود:
۱- زدن حیوان
۲- شرطی کردن
۳- گرسنگی دادن
۴- گاهی از والیوم برای آرام کردن حیوان استفاده می شود.

قرنطینه حیوان
حیوانات را براساس سن، جنس، جثه و اینکه از کجا به باغ وحش منتقل شده اند قرنطینه می کنند. محل زندگی قبلی حیوان و علفخوار یا گوشتخوار بودن روی طول دوره قرنطینه تاثیر گذار است. مثلا اگر حیوان را از وحش گرفته باشند به دلیل وجود آلودگی ها و انگل ها طول دوره قرنطینه بیشتر خواهد شد.
طول دوره قرنطینه در علفخواران یک هفته و در گوشتخواران دو هفته است زیرا آلودگی انگل ها در آنها بیشتر است.
در طول هفته از شنبه تا پنج شنبه، صبح تا ظهر قسمت اعظم بازدیدکنندگان را مدارس تشکیل می دهند. از ظهر تا ساعت ۳ باغ وحش خلوت شده و مجددا از ساعت ۳ به بعد پذیرای بازدیدکنندگان می شود.
پنج شنبه و جمعه در همه ساعات در باغ وحش جمعیت زیادی به چشم می خورد.

باغ وحش مشهد:
باغ وحش مشهد در ۵ کیلومتری مشهد در قسمت ییلاقی این شهر در منطقه وکیل آباد قرار دارد. این باغ وحش در سال ۱۳۴۰ تاسیس شد و در بدو تاسیس با یک شیر، ۲ خرس و ۴ میمون شروع به کار کرد. در بدو تاسیس، این باغ وحش در خواجه ربیع مشهد قرار داشت و حدود ۲۰ سال در این مکان واقع بود. بعد از پیروزی انقلاب برای جلوگیری از آلودگی محیط زیست، عملیات ساخت باغ وحش در خارج از شهر به مساحت ۴ هکتار آغاز شد و در اوایل سال ۱۳۶۰ حیوانات به محل جدید منتقل شدند.
از مهمترین مشکلات این باغ وحش، تامین گرمای لازم در فصل سرد بود. چون بین خواجه ربیع و وکیل آباد اختلاف دمای زیادی بود و حیوانات به دمای معتدل عادت داشتند و وکیل آباد در منطقه ییلاقی و با درجه حرارت پایین تری قرار داشت.
باغ وحش مشهد از نظر تنوع گونه ها و تعداد آنها بسیار غنی تر از باغ وحش های دیگر ایران است.
گونه هایی که در این باغ وحش نگهداری می شوند عبارتند از:
گوشتخواران: ببر ۳ نوع ببر منحصر به فرد بنگال، سیبری و اندونزی در اینجا نگهداری می شوند. ببرسیبری در سال ۷۱ از آلمان وارد شده و ببر بنگال از طریق دبی وارد شده است.خرس خاکستری، کفتار، گرگ، یک یوزپلنگ که مدت ۱۴ سال است در اینجا زندگی کرده است.
علفخواران: گوسفند سرسیاه، قوچ و میش، گوزن خالدار، گوزن قرمز، غزال، آهونیلگاه، در ایران تنها یک فیل وجود داشته که در این باغ وحش نگهداری می شده ولی متاسفانه در مهر ۸۲ مرده است.
پرندگان: مینا، پلیکان، اردک کاکلی، قرقاول، فلامینگو، طاووسک، درنا و…
خزندگان: مار دو سر، مارزنگی، ماربوآ، بزمجه، کبری، پیتون و…
دیگر حیوانات: شامل تشی، شتر، میمون، رزوس، لانگور

بازدیدکنندگان باغ وحش مشهد را بیشتر زائران حرم امام رضاع تشکیل می دهند و در فصل تابستان تعداد بازدیدکنندگان پنج برابر بیشتر از زمستان است. بازدیدکنندگان اینجا همانند تهران آگاهی چندانی از حیات وحش و ارزش آنها ندارند و به حیوانات آسیب می رسانند. بعد از باغ وحش مشهد و تهران، باغ وحش شیراز در مقام سوم قرار دارد و در شهر اصفهان و دیگر شهرها نیز مکان هایی برای نمایش و نگهداری حیوانات به وجود آمده است. به عنوان مثال پارک وحش اراک شامل یک فضای بزرگ است که به طریق سنتی ساخته شده و انواعی از حیوانات شامل: آهو، مرال، گوزن زرد، خرس قهوه ای، شتر دوکوهانه، رزوس، بز برک، کفتار، اسب، شاه بوف، عقاب طلایی، سارگپه و… نگهداری می شود. از آنجایی که بشر از آغاز در طبیعت می زیسته انس والفت خاصی با طبیعت و حیات وحش دارد و نیز به دلیل زندگی شهرنشینی و مشکلات ناشی از آن نظیر بیماری های ناشی از انواع آلودگی صوتی، هوا و… و اضطراب و افسردگی، نیاز به وجود مکان هایی چون باغ وحش بیشتر احساس می شود. در ضمن باید فرهنگ حفظ حیات وحش و بازدید از باغ وحش را در بازدیدکنندگان بالا برد به نحوی که کمترین آسیب به فضا و جانوران وارد شود. برای جذب بازدیدکنندگان بیشتر بهتر است از امکانات جنبی مثل نمایشگاه های مختلف حیوانات تاکسیدرمی شده، کتابخانه و آرشیو در باغ وحش ها استفاده شود.

———-———-———-———-——————–———-———-———-———-

[۱] برگرفته از مطلبی با عنوان “باغ وحش در ایران و جهان/ زندان وحش یا باغ وحش” به قلم نیلوفر قائنی، ۵آبان ۱۳۸۳، همشهری آنلاین