دسته: دانش

دیده بان حقوق حیوانات/معصومه اشتیاقی*:   فک دریای خزر (Pusa caspica) یکی از پستانداران کمیاب آبزی دنیاست که فقط در دریای خزر و رودخانه‌های منتهی به آن زندگی می‌کند. ساحل نشینان شمال کشورمان به آن «سگ آبی» می گویند. جانور ارزشمندی که نقش مهمی در حفظ تعادل اکوسیستم دریای خزر دارد.به گزارش زیست بوم،متاسفانه در تقسیم بندی اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت، فک های خزری نیز در فهرست قرمز جانوران آسیب پذیر و در معرض خطر انقراض قرار گرفته اند. در گفتگویی با دکتر امیر شیرازی مسؤل مرکز درمانی و تحقیقاتی فک خزری در ایران در شبه جزیره میانکاله مشخص گردیده که «بنا به آخرین سرشماری رسمی و علمی بین المللی 100 هزار فوک در دریای خزر هستند».

مقایسه آمارهای ده سال قبل با وضعیت فعلی مؤید کاهش چشمگیر این گونه ارزشمند که یکی از دو سمبل دریای خزر (فک خزری و خاویار) است، می باشد. به عبارتی یکی از عواملی که می تواند فرایند زوال اکوسیستم دریای خزر را تسریع نمایند انقراض این گونه حیاتی است.

دریای خزر به واسطه پساب‌های صنعتی، آلودگی های نفتی، فاضلاب‌های خانگی، سموم کشاورزی و آلودگی های صوتی در وضعیت نامناسبی از لحاظ زیستگاه قرار دارد. در کنار این موارد تخریب سواحل به انحای مختلف، گرم شدن زمین که منجر به ذوب یخ ها شده (زیستگاه فک ها) و تغییراتی که موجب برهم زدن اکوسیستم دریای خزر شده همگی شرایط را برای زیست فک¬های خزری دشوار کرده است.
برای نجات فک خزری چه باید کرد؟
در سالهای اخیر تلاش های بین المللی و داخلی مهمی برای حفظ حیات فک های خزری صورت گرفته است. تقریبا 5 سال است که مرکز درمانی و تحقیقاتی فک خزری در آشوراده استان گلستان فعال است. اما همچنان فعالین محیط زیست نگرانی های شدیدی درباره تهدید انقراض حیات فک های خزری ابراز میکنند و به مناسبت های مختلفی چون روز دریای خزر در قالب حرکت های نمادین در عرصه عمومی فعالیت می کنند.
اگرچه این حرکت های نمادین چون رکاب زنی اخیر آقای ایرج روغنچی از بندر آستارا در استان گیلان تا بندر تركمن در استان گلستان با شعار «حفاظت از فك های دریای خزر»، ارزشمند است اما در شرایطی که مواجه با وضعیت خطر هستیم محتمل است که بیشتر باید فعالیت ها به سمت حرکت های عمیق تر، گسترده تر و مهمتر از همه با تمرکز بر عامل های انسانی اثرگذار در رویه بحران صورت گیرد.
در ذیل تمام عواملی که به عنوان تهدیدات حیات فک خزری اشاره شده مجموعه ای از سازمان های داخلی و نهادهای بین المللی دخیلند و در کنار آن با جامعه محلی صیادان دریای خزر مواجهیم. بنا به اظهارات دکتر شیرازی «یکی از عوامل بسیار مهم در مرگ فک ها در کشور ما صیادان هستند. صیادان فک‌ها را رقیب خودشان می‌دانند چون غذای فک، ماهی کپور است لذا صیادان آن ها را به مثابه تهدید قلمداد کرده و رفتارهای خشنی را در مواجه با آنها اعمال می کنند».
اما گفتگویی که با دکتر شیرازی داشته ایم حول این محور بوده که اساسا چقدر آموزش و آگاهی به صیادان به مثابه مهمترین قشر اجتماعی که مستقیما با حیات فک های خزری در ارتباط هستند صورت گرفته است؟
ایشان اظهار داشتند که «در چند سالی که در حال فعالیت در مرکز درمانی و تحقیقاتی فک ها هستند سعی کردند در فصل صیادی (پاییز و زمستان و ماه اول بهار) به طریق تعاملات حضوری در کنار صیادان یا گاها به واسطه سازمان شیلات استان ها از طریق نمایندگان شرکت های صیادی آموزش ها و آگاهی های لازم را به صیادان منتقل نمایند و به نتایج مثبتی هم رسیده اند».

مطابق با اظهارات ایشان بیش از همه این آموزشها در میان صیادان شرکت¬های تعاونی پره حاشیه آشوراده متمرکز بوده است و بیشترین تعداد فک هایی که توانستند زنده از دام صیادی نجات دهند در همین منطقه بوده است.
در زمینه آموزش دکتر شیرازی روند آموزش و آگاهی بخشی را خیلی خوب ارزیابی نکرده و اشاره داشتند که در صورتی آموزش اثرگذار خواهد بود که در یک فعالیت همسو از سوی نهادهای دولتی و غیردولتی قرار گیرد که این امر کمتر محقق می شود. از سوی دیگر بر توجه به آموزش کودکان درباره محیط زیست و ارزش گونه های جانوری و گیاهی در مدارس تاکید داشتند.
برای نجات فک خزری چه باید کرد؟
یکی دیگر از سوالاتی که ذیل گفتگو با دکتر شیرازی مسؤل مرکز درمانی و تحقیقاتی فک خزری در ایران مطرح شده درباره هماهنگی سازمان های دخیل در موضوع حفظ فک های خزری بوده است. دکتر شیرازی، سازمان شیلات و محیط زیست را دو نهاد دولتی اثرگذار در موضوع فک های خزری برشمردند که متاسفانه نتوانستند به درستی رسالت خودشان را انجام دهند. ایشان اظهار داشتند که شیلات در مجموع بیشتر به بحث اقتصادی توجه دارد و سیاست های عملی قوی چندانی برای حفظ این گونه در حال انقراض دنبال نکرده است. به اعتقاد ایشان اگر این عزم در شیلات پررنگ باشد این توانایی و ظرفیت را دارند که در پروسه کوتاه آموزش و آگاهی برای حفظ حیات فک¬های خزری را در میان صیادان داشته باشند. اما از این حیث فعالیت چندانی به طور عملی در بخش آموزش و سیاست های تشویق و تنبیه میان شرکت های صیادی در شمال کشور صورت نگرفته است.

در کنار شیلات به سازمان محیط زیست اشاره شده است. به اعتقاد دکتر شیرازی از آن جایی که دریای خزر مسئله ای فراملی است لذا باید به سیاست های منطقه ای و بین المللی توجه شود. برقراری ارتباط با نهادهای بین المللی و سازمان های مردم نهاد در کشورهای عضو دریای خزر از جمله سیاست های الزامی سازمان محیط زیست به طور کلی و در موضوع فک های خزری به طور خاص است. اما ایشان روند را چندان مطلوب ارزیابی نکردند. از دید ایشان هنوز از این حیث به رغم حرکت های خوبی که در دولت یازدهم شده، مسیر طولانی برای نیل به این هدف باقی مانده است. ایشان نداشتن بودجه و قدرت در بدنه سازمان محیط زیست را از عواملی برشمردند که روند اتخاذ سیاست های اثرگذار در این سازمان را کند نموده است. در ذیل این بحث اشاره ای به طرح اخیر گردشگری در آشوراده داشته اند که یکی از مهمترین مناطق امن فک های خزری در حاشیه دریای خزر است.

در مجموع نداشتن قدرت اجرایی کافی در سازمان محیط زیست کشور از عواملی است که منجر می شود تا حرکت ها در سطح و به طریق نمادین بیشتر بروز کند و سیاست های بنیادی کمتر در راس قرار گیرد. در موضوع فک های خزری نیز اگر بخواهیم این گونه ی جانوری ارزشمند دریای خزر را حفظ نماییم لازمست، در درجه اول سازمان محیط زیست و شیلات تعاملات تعریف شده مشخصی با هم داشته تا زمینه برای آموزش بیشتر صیادان فراهم گردد. در کنار این موضوع سرفصلی الگویی برای گسترش تعاملات کشورهای حاشیه دریای خزر در حل مسائل دریای خزر منجمله فک خزری تدوین گردد. اگرچه حرکت های فردی برای آموزش و آگاهی بخشی عمومی در حفظ محیط زیست و گونه های ارزشمندی گیاهی و جانوری چون فک خزری نقشی مهمی دارد اما این روند زمانی اثرگذاری قوی ای برجای می نهد که با فعالیت های نهادی هماهنگ همراه باشد.

*فعال محیط زیست و پژوهشگر اجتماعی

دیده بان حقوق حیوانات: مدیرکل دفتر زیست بوم‌های دریایی سازمان حفاظت محیط زیست ضمن تاکید بر ضرورت حضور پنج کشور حاشیه خزر (ایران، روسیه، قزاقستان، آذربایجان و ترکمنستان) در حفظ گونه در معرض انقراض فک خزری، گفت: حفظ این گونه یک کار منطقه‌ای است و احتیاج به تصمیمات و اقدامات مشترک این کشورها دارد.

داوود میرشکار در گفت‌وگو با خبرنگار «محیط زیست» خبرگزاری دانشجویان ایران(ایسنا)، با اشاره به اینکه آمار مربوط به فک خزری برای چند سال پیش است و در حال حاضر اطلاعات دقیقی از تعداد این گونه در حال انقراض نداریم، گفت: آمار 100 هزار تایی فک خزری برای سال‌های گذشته است و به طور قطع با توجه به تهدیداتی که این گونه را در معرض خطر قرار می‌دهد این رقم ثابت نمانده است. برای پایش و سرشماری آن نیز باید پنج کشور حاشیه خزر به طور مشترک اقدام به این کار کنند.

روال مشخصی برای پایش فک خزری وجود ندارد
وی با تاکید بر اینکه تعداد فک خزری در جزیره‌های خالی از سکنه بیشتر است، اظهار کرد: از آنجا که زاد و ولد فک‌ها بر روی یخ‌ها انجام می‌شود فصل زمستان فصل خوبی برای سرشماری این گونه است. اما در حال حاضر روال مشخصی برای پایش این موجودات وجود ندارد. باید با همکاری همه‌جانبه بین سازمان محیط زیست، دانشگاهیان و سازمان‌های مردم‌نهاد تخصیص بودجه‌های لازم و تامین نیروی انسانی پایش موجودات به صورت مستمر صورت گیرد.

عوامل تهدیدکننده گونه‌های دریای خزر
میرشکار با بیان اینکه تهدیداتی کل گونه‌های زیستی دریای خزر را در معرض خطر قرار می‌دهد، گفت: آلودگی‌های میکروبی ناشی از پساب‌های صنعتی، فاضلاب‌های خانگی، سموم کشاورزی، تخریب سواحل، آلودگی‌های نفتی ناشی از فعالیت‌های کشورهای شمال دریای خزر از جمله خطرات ناشی از فعالیت‌های انسانی هستند که همه گونه‌های این دریا از جمله فک خزری را در معرض خطر جدی قرار داده است.

وی با اشاره به شناسایی 110 هزار قلاده فک بالغ و نابالغ در دریای خزر در سال‌های 78، 79 گفت: در فروردین ماه 79 و 80، 109 بچه فک به واسطه وجود نوعی ویروس متعلق به سگ‌سانان که با حمله گرگ‌ها و روباه‌ها در سواحل یخ زده شمال شرقی خزر ایجاد شد، از بین رفتند.

کاهش 90 درصدی فک خزری در قرن گذشته
مدیرکل دفتر زیست بوم‌های دریایی سازمان حفاظت محیط زیست با بیان اینکه فصل زندگی این گونه در ایران در زمستان و پاییز است و در قرن پیش با کاهش 90 درصدی فک خزری مواجه شدیم، گفت: یکی از تهدیدات اصلی این گونه صیادان هستند زیرا بسیاری از این فک‌ها در تور صیادان می‌افتند و توسط آن‌ها کشته می‌شوند؛ یا به علت گیر کردن در تورهای انتظاری در سواحل دریای خزر خفه می‌شوند و از بین می‌روند.

وی در ادامه با اشاره به اقداماتی که در سواحل دریای خزر به ویژه در استان گلستان برای حفاظت فک خزری صورت می‌گیرد، گفت: کارگاه آموزشی در سطح مدارس و ادارات در این استان داشتیم تا همه شهروندان به ویژه صیادان نسبت به اهمیت موضوع آگاه شوند. برای صیادانی هم که فک‌های خزری جراحت دیده را به مرکز درمانی واقع در این استان برای مداوا تحویل می‌دهند، هدیه‌ای به مبلغ 100 هزار تومان تحویل داده می‌شود.

آلودگی نفتی و شکار ، تهدیدات منطقه‌ایی فک خزری
میرشکار همچنین در مورد آلودگی‌های نفتی ناشی از اقدامات کشورهای همسایه، اظهار کرد: این مسئله در قالب کنوانسیون تهران در حال پیگیری است؛ کشورهای همسایه حاشیه خزر باید از تکنولوژی‌های نو برای استخراج و اکتشاف نفت استفاده کنند زیرا علت عمده ورود این آلودگی‌های نفتی به دریای خزر استفاده از روش‌های قدیمی برای استخراج است.

وی با اشاره به اینکه شکار فک خزری در کشورهای شمال و شمال شرقی دریای خزر اتفاق می‌افتد، گفت: علاوه بر آلودگی نفتی، شکار فک خزری نیز جزو تهدیدات منطقه‌ای محسوب می‌شود. برخی افراد در این کشورها به منظور بهره‌برداری اقتصادی به شکار این گونه می‌پردازند. این معضل هم در کنوانسیون تهران مطرح و بررسی می‌شود.

حذف مجوز ورود سموم کشاورزی ارگانوکلره
مدیرکل دفتر زیست بوم‌های دریایی سازمان حفاظت محیط زیست در ادامه در مورد آلودگی ناشی از سموم کشاورزی در دریای خزر، گفت: بحث ورود سموم کشاورزی به خزر از طریق جهاد کشاورزی پیگیری می‌شود، سازمان حفاظت محیط زیست سال‌هاست که مجوز ورود سموم ارگانوکلره را حذف کرده و از سموم ارگانوفسفره با ماندگاری پایین در طبیعت استفاده می‌کند، زیرا سموم ارگانوکلره در طبیعت ماندگاری بیشتری دارند و در انسان،‌ حیوانات و محصولات کشاورزی تاثیرات منفی می‌گذارند، بنابراین بیش از پنج سال است که سازمان حافظت محیط زیست از ورود این سموم جلوگیری می‌کند.

کمبود سکونتگاه امن برای فک خزری
وی در ادامه افزود: برای استراحت فک خزری سواحل امن و کم تردد مناسب است و از آنجا که ساخت سازه‌ها و به تبع آن تردد در سواحل افزایش یافته، مکان امن برای این گونه از بین رفته است و در حال حاضر سواحلی با این ویژگی بسیار کم یافت می‌شوند؛ منطقه میانکاله استان گلستان به علت تردد محدودتر و شرایط امن‌تر تا حدی برای استراحت این گونه مناسب است.

کارخانه‌داران باید دغدغه محیط زیست را داشته باشند
میرشکار با اشاره به آلودگی میکروبی ناشی از ورود فاضلاب‌های صنایع به دریای خزر، گفت: ادارات کل استان‌ها سعی می‌کنند جلوی ایجاد و انتقال آلودگی به طور مستقیم به دریای خزر را بگیرند. در حال حاضر تعدادی از صنایع تصفیه‌خانه دارند، تعدادی هم ندارند و تصفیه‌خانه برخی صنایع هم کارآمد نیست. رییس کارخانه‌ها و مردم محلی باید دغدغه‌یی مشابه دغدغه سازمان محیط زیست داشته باشند زیرا وقتی یک واحد صنعتی که به خاطر نبود تصفیه‌خانه و ورود پساب به دریای خزر تعطیل می‌شود، در اثر فشار افرادی که بیکار می‌مانند باز می‌شود به همین دلیل این یک اقدام مقطعی می‌شود که در دراز مدت تاثیری نخواهد داشت.

ضرورت همکاری وزارت صنعت، معدن و تجارت در زمینه استفاده از تکنولوژی‌های نوین
وی با بیان اینکه در بحث تولید تصفیه‌خانه‌ها به تکنولوژی‌های نو احتیاج داریم، گفت: باید برخی کارخانه‌ها در استان‌ها سیستم‌های تولید خود را تغییر دهند تا آلودگی کمتری تولید کنند و از موادی استفاده کنند که تخریب کمتری برای محیط داشته باشد و امکان بازیافت و بازگشت آن به چرخه مواد وجود داشته باشد. برخی از این تکنولوژی‌ها در کشور وجود دارد و تکنولوژی‌های وارداتی نیز باید در کشور مورد استفاده قرار گیرد. وزارت صنعت، معدن و تجارت باید با هماهنگی سازمان محیط زیست این موارد را حل و فصل کند و سعی کند کارخانه‌هایی در حال تاسیس، ایزوهای محیط زیستی لازم را رعایت کنند و باید به لحاظ تامین بودجه مورد حمایت دولتی قرار گیرند.

دریای سیاه وارد کننده موجود شانه‌دار ژله‌ایی به دریای خزر
مدیرکل دفتر زیست بوم‌های دریایی سازمان حفاظت محیط زیست در مورد موجودات شانه‌دار ژله‌ای موجود در دریای خزر که حیات فک خزری را تحت تاثیر قرار می‌دهد، گفت: این گونه از دریای سیاه به واسطه آب توازن کشتی‌ها وارد دریای خزر شده است. کشتی‌ها در جایی که بارشان را تخلیه می‌کنند به جای بار مخازن خود آب دریا را وارد می‌کنند و در هنگام رسیدن به مقصد این آب را خالی می‌کنند تا بتوانند دوباره بارگیری کنند این آب توازن کشتی باعث انتقال این گونه مهاجم به دریای خزر شده است.

موسسه تحقیقات علوم شیلاتی بانی حذف گونه مهاجم به دریای خزر
وی در ادامه افزود: این گونه مهاجم فیتوپلانگتون‌ها و تخم ماهی‌ها را مصرف می‌کند و باعث آسیب به منابع تغذیه‌یی فک خزری می‌شود. در حال حاضر برای از بین بردن این گونه‌ خطرناک بودجه‌ایی در اختیار موسسه تحقیقات علوم شیلاتی قرار گرفته است. این مرکز تحقیقاتی طی سفرهایی که به کشورهای حواشی دریای سیاه داشت، برای حذف این گونه با استفاده از تجربیات و روش‌های اجرا شده در این کشورها اقدام کرد، که به علت شرایط متفاوت اکولوژیکی دریای خزر موفقیت‌آمیز نبود.

حفظ فک خزری اقدامی فراملی است
میرشکار با اشاره به نبود امکانات و تجهیزات و منابع مالی کافی برای حفاظت از این گونه‌های در معرض انقراض، گفت: حفظ فک خزری یک کار منطقه‌ای است که با حضور هر پنج کشور باید انجام شود و اگر توسعه‌ای در این کشورها صورت می‌گیرد باید توسعه پایدار و با در نظر گرفتن مسائل زیست محیطی و حفظ منابع طبیعی برای آیندگان است.