دسته: ویژه ها

مهر نوشت: عضو فراکسیون محیط زیست در مورد نتایج بررسی مجلس در مورد علل مرگ ببر سیبری و کشته شدن شیرهای باغ وحش ارم گفت: سازمان محیط زیست، مسئولین باغ وحش ارم و سازمان دامپزشکی کشور به ترتیب مقصر مرگ حیوانات باغ وحش هستند.

معرفی متهمان ردیف اول تا سوم مرگ ببر سیبریعضو فراکسیون محیط زیست در مورد نتایج بررسی مجلس در مورد علل مرگ ببر سیبری و کشته شدن شیرهای باغ وحش ارم گفت: سازمان محیط زیست، مسئولین باغ وحش ارم و سازمان دامپزشکی کشور به ترتیب مقصر مرگ حیوانات باغ وحش هستند.به گزارش خبرنگار مهر، فراکسیون محیط زیست مجلس شورای اسلامی در جلسه ای با حضور صاحبنظران و مسئولین ذیربط علل مرگ ببر سیبری و کشته شدن شیرهای باغ وحش ارم را مورد بررسی قرار داد.
انوشیروان محسنی بندپی در این رابطه به خبرنگار مهر گفت: فراکسیون محیط زیست مجلس شورای اسلامی با حضور مسئولین سازمان حفاظت محیط زیست، سازمان دامپزشکی کل کشور، سازمانهای مردم نهاد فعال در زمینه حمایت از حقوق حیوانات و اساتید دانشگاه علل مرگ ببر سیبری و کشته شدن شیرها را بررسی کرد.
به گفته وی، به دنبال درخواست روسیه از ایران مبنی بر دریافت دو قلاده پلنگ به عنوان نماد بازیهای المپیک زمستانی 2014 این کشور، مقامات ایران تحویل دو قلاده ببر توسط روسیه در ازای پلنگ های ایران را شرط پذیرش تقاضای آنان قرار دادند به این امید که با حضور و جفتگیری این دو ببر سیبریایی گامی برای احیای نسل ببر مازندران برداشته شود.
برای ورود ببرها آمادگی نداشتیم
این عضو فراکسیون محیط زیست مجلس شورای اسلامی در ادامه توضیحات خود دلیل اصلی این واقعه را عدم آمادگی ایران برای پذیرش این جانداران اعلام کرد و افزود: ما وقتی وارد مذاکره شدیم که بستر وشرایط لازم برای پذیرایی و شناخت محیطی که آنها باید در آن نگهداری شوند را نداشتیم اما با این وجود آن دو را تحویل گرفتیم.
دلیل ابتلای گربه سانان باغ وحش به مشمشه
محسنی اشتباه دوم این پروژه را تحویل دو قلاده ببر مهمان به باغ وحش تهران عنوان کرد و ادامه داد اگرچه مسئولین باغ وحش اعلام می کنند فضایی هزار و 800 متری را برای ببرها آماده کرده بودند اما در این مکان خبری از یک اداره دامپزشکی مستقل یا اداره دامپزشکی حیات وحش نبود به طوری که پس از بروز علائم بیماری در برخی حیوانات باغ وحش مانند شیرها مسئولین باغ وحش مجبور به درخواست کمک از دانشکده دامپزشکی دانشگاه تهران شدند که بنابر ادعای آنها اساتید دانشکده دامپزشکی نیزموفق به تشخیص بیماری مشمشه در شیرها نشدند. البته لازم به ذکراست مسئولین دانشکده دامپزشکی برای رد یا قبول این ادعا در جلسه فراکسیون حضور نداشتند.
نماینده مردم نوشهر در ادامه با اشاره به اینکه الاغ های وارداتی غذای اصلی شیرو ببرهای باغ وحش را تشکیل می دادند، تصریح کرد: آلودگی غذای این حیوانات دلیل ابتلای آنها به این بیماری بوده است.
عذاب چند ماهه حیوانات باغ وحش
وی افزود: اواخر شهریور ماه امسال نشانه بیماری در برخی شیرهای باغ وحش که در نزدیکی ببرها نگهداری می شدند مشاهده شد اما کسی نمی دانست این بیماری مشمشه است تا اینکه به گفته مسئولین باغ وحش از اساتید دانشکده دامپزشکی دانشگاه تهران تقاضای کمک شد اما آنها نیز پس از معاینه و نمونه گیری از حیوانات بیماری آنها را تشخیص نداند و به این دلیل بعضی از شیرها تلف شدند تا اینکه ببر مهمان نیز مبتلا شد و در تاریخ 9 دیماه اساتیدی خارج از دانشکده دامپزشکی که به صورت سازمانهای مردم نهاد فعالیت می کردند نوع بیماری ببر را تشخیص دادند که متاسفانه یک روز بعد از تشخیص آنها ببر نر تلف شد و آزمایش نمونه ها در انستیتو رازی کشور و در کشور آلمان هم ابتلای گربه سانان باغ وحش به مشمشه را تایید کرد.
متهمان ردیف اول تا سوم این واقعه
عضو فراکسیون محیط زیست مجلس شورای اسلامی در ادامه پس از سازمان محیط زیست به دلیل سهل انگاری و بی توجهی به نبود آمادگی برای پذیرش ببرها سهل انگاری دوم را متوجه مسئولین باغ وحش ارم دانست که با وجود بیمار و تلف شدن تعدادی از شیرها از یک طرف و نزدیکی محل نگهداری آنها و ببرهای مهمان و شباهت غذای مصرفی آنها از طرف دیگراقدامات لازم را جهت پیشگیری از ابتلای ببرها انجام ندادند.
متهم دیگر این پرونده بنا بر گفته های انوشیروان محسنی سازمان دامپزشکی کشور است چرا که به گفته وی تقصیرسازمان محیط زیست و مسئولین باغ وحش تهران رافع مسئولیت دامپزشکی نیست با این توضیح که سازمان دامپزشکی کشور می توانست در کنترل احشام و حیواناتی که وارد کشور می شوند از لحاظ قرنطینه و نظارت عملکرد بهتری داشته باشد.
این نماینده مجلس تاکید کرد همانطور که وزارت بهداشت موظف به نظارت بر سلامت مواد غذایی که وارد کشور هستند باشد سازمان دامپزشکی نیز ملزم به کنترل و نظارت بر مبادی ورودی کشور است که متاسفانه این نظارت در مورد قاطرها یا الاغ هایی که برای تغذیه گربه سانان باغ وحش وارد کشور می شدند صورت نگرفته و همه اینها دست به دست هم دادند تا مرگ ببر سیبری و کشته شدن شیرها رقم بخورد.
احتمال ورود یک ببر دیگر از سیبری
محسنی در پاسخ به خبرنگار مهر در خصوص تعیین تکلیف ببر ماده با توجه به تقاضای گروهی از طرفداران حقوق حیوانات مبنی بر استرداد این حیوان به کشور خود عنوان کرد این ببر در حال حاضر تحت درمان و مراقبت شدید قرار دارد و قول هایی برای ورود یک ببر دیگر گرفته ایم.
در نهایت فارغ از دغدغه یافتن مسئول این تراژدی چیزی که خاطر طرفدران و حامیان حقوق حیوانات را در چند روز اخیر آزرده ساخت نحوه مرگ حیوانات مبتلا بوده است.
انوشیروان محسنی در این رابطه به خبرنگار مهر گفت اعلام شده است که شیرها با تیر کشته نشده اند بلکه از طریق تزریق دوز بالای داروی بیهوشی جانشان گرفته شده و برای جلوگیری از شیوع بیماری اجساد آنها سوزانده شده است.
الزام مسببین به ارائه گزارش
محسنی در مورد تدبیرهای اندیشه شده برای جلوگیری از بروز اتفاقات مشابه گفت: هر سه دستگاه مسئول موظف شدند ظرف حداکثر یک هفته گزارشی را به فراکسیون محیط زیست ارائه دهند تا بتوان با ارائه گزارش نهایی به رئیس مجلس شورای اسلامی و رئیس جمهور و اتخاذ تصمیم مناسب در آینده شاهد چنین اتفاقات ناگواری نباشیم.

دیده بان حقوق حیوانات: در حالی که دو روز از معدوم سازی وحشیانه تمامی شیر های باغ وحش تهران با شلیک مستقیم به سر می گذرد و هنوز در مورد مشخصات آمر، ضارب و نحوه اجرای این حکم اطلاع رسانی نشده، توجه رسانه های عمومی به این اتفاق جلب شده. به رغم مشکلات رخ داده، هنوز طراحان پروژه “احیای ببر منقرض شده مازندران توسط تکثیر ببرهای سیبری” بر صحت این طرح پافشاری می کنند. مقامات سازمان میط زیست و دامپزشکی در حالی تمام تقصیرات را از جانب باغ وحش و سیستم مدیریتی آن می پندارند که اثرات مشخص ورود دو ببر سیبری به باغ وحش و فشار وارد آمده بر شیرها قابل چشم پوشی نیست.

اولین اخبار مبنی بر مرگ دو شیر در باغ وحش تهران، با تاخیری دو ماهه منتشر شد به شکلی ه رسانه ها خبر را به صورت خبر روز منتشر کرده و زمان مرگ را نزدیک اعلام کردند. پس از ورود جامعه دامپزشکی وسازمان محیط زیست به ماجرا، اخبار اصلاحی  زمان درست این اتفاق را دو ماه قبل از انتشار اعلام کردند. در این میان اما اولین مرگ در باغ وحش با سکوت خبری مواجه شد. اتفقای ناگوار که به دست “سیمبا” پیرترین و معروف ترین شیر نر باغ وحش رخ داد. پیش از مرگ دو شیر به علت بیماری، سیمبا شیر ماده ای را با فشردن گلو در قفس خفه کرد. ورود بی مقدمه دو ببر با ارزش سیبری، ارزشمند ترین حیوانات باغ وحش را از کانون توجه خارج کرد. شیر های پرتعداد باغ وحش که در اتاقک های موجود به سختی در اتقاق های چند نفره استراحت می کردند، با ورود مهمانان نو رسیده، دو اتاقک را نیز از دست دادند. نگهداری هر ببر در یک اتاقک جداگانه سبب  وارد آمدن استرس زیادی به شیرها شد. درگیری در شیرهای نر که طبیعتا موجودات قلمرو طلبی هستند، بالا گرفت و سیمبا، قدرتمند ترین شیر در اثر فشار وارده، این استرس را با خفه کردن یک ماده شیر بروز داد. به این شکل این اولین مرگ، سرآغاز نحسی شد برای سلسله مرگ های بعدی در پیشرفته ترین باغ وحش کشور.

به گزارش دیده بان حقوق حیوانات، از حدود نه ماه قبل دو ببر سیبری مهمان باغ وحش تهران شدند. ببرهای سیبری بر اساس طرح مشاوران سازمان حفاظت محیط زیست و برای احیای نسل ببر منقرض شده مازندران با دو پلنگ ایرانی معاوضه شدند. قرار بود ببرها در زیستگاه محدودی در میانکاله رهاسازی شوند که پس از گذشت هشت ماه هنوز طراحان از عدم آمادگی این زیستگاه اطلاع می دهند.

دو هفته پیش، ببر نر پس از تحمل بیماری در خفا مرد. بر طبق آزمایشات، این بیماری “مشمشه” تشخیص داده شد که بیماری مهلک و مشترک بین انسان و دام است. نتایج مثبت آزمایش شیرها به این بیماری، سبب شد دو روز قبل تمامی آنها با استفاده از اسلحه معدوم شوند.

خبر مرتبط: خبر فوری: شیرهای باغ وحش ارم معدوم شدند+ تکمیلی

دیده بان حقوق حیوانات: در راستای معدوم سازی حیوانات باغ وحش ارم تهران و جلوگیری از همه گیر شدن بیماری مشمشه، سه توله شیر دلربای باغ وحش نیز معدوم شدند. توله شیر های معدوم شده، سال گذشته در باغ وحش به دنیا آمده بودند و بهار را فقط یک بار دیدند. مسوولین نگهداری از این بچه شیر های بازیگوش، در مصاحبه ها از روی علاقه، آنها را “بچه های تهران” معرفی می کردند.

به گزارش دیده بان حقوق حیوانات، از حدود نه ماه قبل که دو ببر سیبری مهمان باغ وحش تهران شدند، شیرها شرایط محدودتر و سخت تری را متحمل شدند. ببرهای سیبری بر اساس طرح مشاوران سازمان حفاظت محیط زیست و برای احیای نسل ببر منقرض شده مازندران با دو پلنگ ایرانی معاوضه شدند. قرار بود ببرها در زیستگاه محدودی در میانکاله رهاسازی شوند که پس از گذشت هشت ماه هنوز طراحان از عدم آمادگی این زیستگاه اطلاع می دهند.

دو هفته پیش، ببر نر پس از تحمل بیماری در خفا مرد. بر طبق آزمایشات، این بیماری “مشمشه” تشخیص داده شد که بیماری کشنده و مشترک بین انسان و دام است.

ببر غمگين، خرس غمگين، شير غمگين است
لاك پشت پير غمگين است
سار غمگين، باز غمگين است
گرچه ميمون مي پرد بالا و پايين، باز غمگين است
نه صداي زوزه گرگي
نه غريو غرش شيري
فكر جنگل، فكر دريا، آسمان آبي پرواز
برده از لب آرزوي خواندن آواز
بلبل و موش و عقاب و مار غمگين است
باغ وحش شهر ما بسيار غمگين است
مصطفی رحماندوست

تکمیل این خبر پایان یافت.

دیده بان حقوق حیوانات: با کمال تاسف، بنا به اظهار افراد آگاه، شیرهای باغ وحش ارم تهران به دلیل ابتلا به بیماری مشمشه معدوم شدند.

به گزارش دیده بان حقوق حیوانات، دستور معدوم سازی تمامی شیرهای باغ وحش از سوی مقام مسوول صادر شده و امروز این دستور در محل زندگی شیر های باغ وحش اجرا شده است.

بالاخره پس از جدالی طولانی مدت بین مسوولان باغ وحش، سازمان حفاظت محیط زیست، سازمان دامپزشکی و طراحان پروژه احیای ببر مازندران، بدترین اتفاق زیست محیطی چند سال اخیر، نه در طبیعت، بلکه در زندان بزرگ حیوانات رخ داد. باغ وحش ارم، امروز شاهد مرگ عزیزترین حیواناتش بود، شیرهایی با سابقه و توله شیرهایی دلربا.

این در حالی است که خبر معدوم سازی شیرهای  باغ وحش ارم با شلیک گلوله به مغز حیوانات نیز منتشر شده است.

در صورت صحت چنین اتفاقی، دیده بان حقوق حیوانات خواهان استعفای مسوولین باغ وحش و ریاست سازمان محیط زیست بوده و پیگرد قضایی متخلفین و مقصرین را از قوه قضاییه خواهان است.

تکمیلی1:

بنا به اخبار واصله، تعداد 14 شیر معدوم شده و از سرنوشت دو توله شیر یک ساله خبری در دست نیست.

تکمیلی2:

به گزارش سبز پرس در حال حاضر تمامی شیرهای باغ وحش به غیر از دو توله و یک شیر نر بالغ با استفاده از داروهای بیهوشی قوی معدوم شدند و مسئولان باغ وحش قصد دارند تا از معدوم کردن سه شیر باقیمانده جلوگیری کنند.

به گزارش خبرگزاري محيط زيست ايران چند روز بعد از مرگ ببر نر سيبريايي سرانجام امروز مديران باغ وحش تهران از بيم همه گيري بيماري مشمشه تصميم به کشتن شيرهاي اين باغ وحش گرفتند. بر اساس اين گزارش همه شيرها با شليک گلوله به شقيقه شان کشته شدند.

تکمیلی3:

سبز پرس در گزارشی اختصاصی نوشت: به منظور جلوگیری از شیوع گسترده بیماری مشمشه؛ عملیات معدوم‌سازی شیرهای باغ وحش تهران آغاز شد.

تکمیلی4:

ایرن نوشت: سرانجام شيرها را به گلوله بستند

امروز در ارم: تيرباران 14 شير

14 شير باغ وحش ارم در تهران امروز با شليک گلوله کشته شدند.

به گزارش خبرگزاري محيط زيست ايران چند روز بعد از مرگ ببر نر سيبريايي سرانجام امروز مديران باغ وحش تهران از بيم همه گيري بيماري مشمشه تصميم به کشتن شيرهاي اين باغ وحش گرفتند. بر اساس اين گزارش همه شيرها با شليک گلوله به شقيقه شان کشته شدند.

از زمان مرگ ببر سيبريايي تاکنون باغ وحش تهران تعطيل بوده است. رئيس سازمان محيط زيست امروز اعلام کرده بود علت مرگ ببر سيبريايي خوراندن گوشت آلوده به آن بوده است. شيرهاي باغ وحش ارم هم از همين گوشتها تغذيه مي کرده اند و از اين نظر مرگ ببري که قرار بود ابزار احياي نسل ببر هيرکاني باشد و تيرباران 14 شير مي تواند پرونده تازه اي را از سوئ مديريت و اهمال در پارک ارم را باز کند. البته مدير باغ وحش تهران پيش از اين با رد ادعاهاي سازمان حفاظت محيط زيست مدعي شده بود همه گيري بيماري در گربه سانان اين باغ وحش عامل داخلي نداشته و منشائ آن احتمالا بيماريي بوده که دو ببر سيبريايي از روسيه با خود آورده اند.

تکمیلی5:

توضیحاتی در رابطه با بیماری مشمشه:

«مشمشه» یک بیماری قابل انتقال از حیوان به انسان است که با توجه به سابقه وجود آن در کشورهای همسایه و به خصوص گزارش موارد اخیر طغیان بیماری در بین تک‌سمی‌ها (الاغ، قاطر و اسب) در کشور عراق و احتمال ورود این حیوانات آلوده به داخل کشور به عنوان یک تهدید جدی برای جمعیت تک‌سمی‌ها و جمعیت انسانی در کشور مطرح است.

بقراط برای اولین بار مشمشه را توضیح داده است و برای سال‌ها به عنوان یک بیماری شغلی در افرادی که با اسب در تماس هستند همچنین دامپزشکان و کارکنان آزمایشگاه‌ها مطرح بوده است. عامل مشمشه همراه با سیاه زخم به عنوان سلاح بیولوژیک مدرن از سال 1915 میلادی مورد استفاده قرار گرفته است.

بیماری در انسان به دنبال تماس مستقیم با حیوانات آلوده یا تماس با بافت‌های آنها منتقل می‌شود. عامل بیماری از طریق آئروسل همچنین ضایعات پوستی یا مخاط ملتحمه، دهان یا بینی وارد بدن می‌شود. موارد تک‌گیر در دامپزشکان، اسب‌سواران و کارکنان آزمایشگاه اتفاق می‌افتد.

عامل بیماری

عامل بیماری باکتری گرم منفی غیر متحرک، فاقد کپسول و غیر هاگزا بنام پسودوموناس مالئی (Pseudomonas mallei) است که گاهی بورخولدریا مالئی (Burkholderia mallei) نیز نامیده می شود.

همه‌گیرشناسی

پسودومناس مالئی یک انگل اجباری بوده که به آسانی با نور، گرما و ضدعفونی کننده‌های معمولی از میان می‌رود و بنظر نمی‌رسد در جای آلوده بیش از شش هفته زنده بماند. اسب‌ها، قاطرها و الاغ‌ها از گونه‌های معمول درگیر می‌باشند.

جانورانی که از تغذیه بدی برخوردارند و یا در جای نامناسب نگهداری می‌شوند از حساسیت بیشتری برخوردارند.

انسان نیز در زمره جانداران حساس به این عامل عفونی است که بیشتر موارد بیماری منجر به مرگ می‌شود. جانوران آلوده و یا حاملینی که در ظاهر تندرست بوده واز بیماری جان بدر برده‌اند عمده‌ترین منابع عفونت بشمار می‌آیند.

روش انتشار آلودگی بدین صورت است که آسیب‌ها و ضایعه‌های ششی (آبسه مانند) ناشی از باکتری پاره شده و عامل بیماری به درون برونشیول‌ها راه یافته و سبب عفونی شدن راه‌های تنفسی بالایی می‌گردد که با دفع شدن ارگانیسم (باکتری مولد) از بینی ودهان امکان انتشار و انتقال آن فراهم خواهد شد.

انتشار بیماری بیشتر از راه بلع مواد غذائی آلوده با منشا ذکر شده اتفاق می‌افتد که در این زمینه آبشخورهای مشترک وآلوده نقش بسزایی خواهند داشت.

تماس مستقیم پوست با پوست آلوده و وسایل تیمار (مانند غشو) اگر چه می‌تواند خطر آفرین باشد لیکن گاهی ایجاد بیماری پیشرونده می‌نماید. همچنین انتشار بیماری از راه استنشاقی نیز می‌تواند اتفاق بیافتد ولی این شکل آلودگی چه بسا تحت شرایط طبیعی نادر ‌باشد.

مشمشه هم‌اکنون در کشورهای آمریکای شمالی ریشه کن شده‌است ولی مناطقی از جهان منجمله آسیای صغیر، آسیا و آفریقا همچنان آلوده هستند. از آنجا که به تازگی پرورش و نگهداری اسب بویژه به صورت متراکم رو به پیشرفت می‌باشد و جابجائی دامها در این شرایط بیش از گذشته و به مقاصد گوناگون صورت می‌گیرد، بروز و گسترش بیماری مشمشه در این جمعیت‌ها دور از انتظار نیست. در چنین شرایطی میزان مرگ ومیر بسیار بالا خواهد رفت و شمار کمی از حیوانات که بظاهر بهبود می‌یابند (حاملین) بیماری ابقاء می‌یابد و گاهی می‌شود حیوانات به گونه کامل بهبود یابند.

گوشتخوارانی همانند شیر می‌شود با خوردن گوشت آلوده به بیماری دچار شوند. همچنین آلودگی در گوسفند و بز نیز دیده شده‌است. با وجودی که انسانها به بیماری خیلی حساس نیستند ولی از راه جراحات پوستی می‌شود به بیماری، به شکل گرانولوماتوز و پیمی دچار شوند. مرگ ومیر موردی از میزان بالائی برخوردار است.

به گونه کلی اسبدارها که در ارتباط مستقیم و تنگاتنگ با اسب‌ها هستند و بویژه دامپزشکانی که بدون دقت عمل لازمه اقدام به کالبد گشایی حیوانات آلوده می‌کنند در برابر خطر قرار دارند.

جانوران در گیر با فرم مزمن بیماری بیشتر تا چندین ماه بیمار بوده و پی در پی بهبودی رانشان می‌دهند ولی سرانجام یا از پادر آمده و یا با یک بهبود ظاهری بعنوان موارد پنهان باقی می‌مانند.

هر گونه کالبد گشایی لاشه دام دچار به مشمشه بواسطه خطرات احتمالی بازداشته می‌باشد.

کنترل

شوربختانه این بیماری واکسن و روش پیشگیری از راه ایمن‌سازی ندارد و اهم روش‌های مهار بیماری بر این پایه‌اند: رعایت شرایط قرنطینه‌ای کامل و پیشگیری از هر گونه آمدوشد دام. منظور از دام، دامی است که چگونگی آن از دید سلامتی دقیقاً مشخص نیست. گفتنی است که هم‌اکنون همگی اسب‌هائی که بدست کارشناسان سازمان دامپزشکی کشور مورد آزمایش مالئین قرار گرفته‌اند واجد برگه گواهی سلامت مدت دار هستند که در آن چگونگی سلامتی دام کاملاً مشخص شده‌است.

انجام آزمایش مالئین به گونه همیشگی بفاصله هر ۳ هفته تا هنگامی که جمعیت دلخواه در ۳ آزمایش پیاپی هیچگونه موردی از واکنش مثبت و یا مشکوک نداشته باشد. جداسازی و اعدام هرچه تندتر دامهای رآکتور که بدین منظوراقدامات بهداشتی زیر باید به دنبال تشخیص دام رآکتور انجام گیرد:

۱ – وسایل انفرادی و تیمار دام دچار بطورکلی سوزانده و معدوم شود.

۲ – جایگاه اسب با مواد ضد عفونی کننده (مناسبترین ضد عفونی کننده سود سوز آور می‌باشد) پس از سوزاندن و دفن بهداشتی فضولات و کود ؛ گند زدائی شده و حد اقل بمدت ۶ هفته بکار گرفته شده قرار نگیرد.

۳ – معدوم کردن اسب آلوده با نگرش به خطرات احتمالی؛ به گونه‌ای انجام پذیرد که تماس با دام به کمترین ممکن برسد.

۴ – محل دفن لاشه باید پیش از معدوم کردن دام آلوده آماده شده باشد ؛ این محل باید بدوراز کانال آب، چشمه، کاریز و دیگر مسیرهای همگانی باشد.

منابع

* درسنامه پزشکی آکسفورد ۱،چاپ نشر دانشگاهی ، ۱۳۶۸

* میکروبیولوژی عمومی؛ دکتر فریدون ملکزاده، انتشارات دانشگاه تهران.

* میکروب‌های بیماری‌زا در مواد غذایی و اپیدمیولوژی مسمومیت‌های غذایی، دکتر ودود رضویلر، انتشارات دانشگاه تهران.

* باکتری‌شناسی عمومی، دکتر حس تاج‌بخش، انتشارات دانشگاه تهران.